Jo’rabek besh yoshida miya shikastlanishi natijasida ko'rish qobiliyatini yo'qotishning birinchi bosqichlarini boshdan kechiradi. “Men ko'pincha bolaligimda xonam derazasi oldida turib, do’stlarim va qo'shni bolalarning jarangdor kulgisi va hazillarini eshitishga harakat qilardim. Shunchaki xonamdan tashqariga chiqib, ular bilan bekinmachoq o’ynashni yoki arg’imchoqda uchgim kelardi. Lekin, afsus, bunday qila olmasdim”, — deb xotirlaydi  O’zbekistonda nogironlar huquqlarini himoya qilish bo’yicha faol va YUNICEFning nogironlar integratsiyasi bo'yicha maslahatchisi Jo‘rabek Qahhorov. “Afsuski, ko'rish qobiliyatini yo'qotish men uchun tengdoshlar va do’stlarim bilan muloqot qilishda katta to'siqga aylandi. Lekin o‘z salohiyatimdan to‘liq foydalanish va jamiyatning bir qismiga aylanish istagi meni hech qachon tark etmagan; bu istak hamisha qalbimda bo'lgan, ” - deydi Jo'rabek. 2017-yilda Jo‘rabek O‘zbekiston Milliy universitetining ingliz filologiyasi fakultetini tamomlagach,  Toshkent shahridagi Imkoniyati cheklangan yoshlar va bolalar markaziga ishga kiradi. “Yoshligimda boshqalarga yordam berishni orzu qilardim, va bu orzu haligacha meni oldinga chorlaydi. Markazda tarbiyalanuvchilar bilan ishlab va yaqindan muloqot qilib, yoshlarda ma’lumotlardan, xususan, Brayl alifbosidan foydalanish imkoniyati cheklanganligini tushundim. Brayl alifbosi ko‘zi ojiz va zaiflar uchun ko‘plab imkoniyatlarni ochadi. Brayl alifbosi ularning dunyosini o‘zgartiradi, dunyo qarashini kengaytiradi, savodxonligini oshiradi va ishga joylashish imkoniyatini oshiradi”. Jo‘rabek 2019-yilda “Braille Print” (Bosma Brayl) xususiy bosmaxonasiga asos solgan. Bir necha yillar davomida bosmaxonada o‘zbek xalqining mashhur yozuvchi va shoirlarining o‘nlab kitoblari, bolalar uchun o‘zbek xalq ertaklari to‘plami Brayl alifbosiga tarjima qilinib, ko‘zi ojiz yoshlarga yetkazib berilgan. Hozirda Jo‘rabek BMTning nogironlar huquqlari hamkorlik dasturi, YUNICEF, BMTTD, BMTning Aholishunoslik jamg'armasi (UNFPA), Inson huquqlari bo'yicha oliy komissar boshqarmasi (IHBOKB) tomonidan moliyalashtirilayotgan “Ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatishni o‘zgartirish: O‘zbekistonda nogironligi bo‘lgan bolalar, yoshlar va ayollar uchun inson huquqlari bo‘yicha yondashuvni joriy qilish” qo‘shma dasturi doirasida Inklyuzivlik bo‘yicha mutaxassis bo‘lib ishlaydi. Dastur zaif guruhlarning mustaqilligi va inklyuzivligini qo'llab-quvvatlash uchun ularning o'ziga xos ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda qulay xizmatlarni taqdim etishga alohida e'tibor qaratadi. Masalan, nogiron bolalarni maxsus muassasaga joylashtirishning oldini olish uchun kasallikni erta aniqlash xizmatlarini taqdim etadi. Bundan tashqari, ushbu dastur imkoniyati cheklangan xotin-qizlarga gender zo’ravonlikka qarshi kurashishda qulay sharoit yaratishga ham xizmat qiladi. YUNICEF va O‘zbekiston nogironlar assotsiatsiyasi qo’shma dastur doirasida nogironligi bo‘lgan shaxslarning imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida qator treninglar o‘tkazib kelinmoqda. 2022-yilda O‘zbekistonning 3 ta viloyatida 90 nafar kishi, xususan, imkoniyati jismonan cheklangan shaxslar ishtirokida mazkur treninglar bo'lib o'tgan. Ishtirokchilar BMTning “Nogironlar huquqlari to‘g‘risida”gi Konventsiyaning mazmun-mohiyati, nogiron bolalar va ularning ota-onalari huquqlari, shuningdek, nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyati va ro‘yxatga olish qoidalari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishdi. 2021-yilning iyun oyida O‘zbekiston Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konventsiyani ratifikatsiya qildi va shu orqali inson huquqlarini ta’minlashga sodiqligini, shuningdek, Konventsiya tamoyillari va  “Hech kim mehr va e'tibordan chetda qolmasin” tamoyiliga muvofiq nogironlar huquqlarini ilgari surish bo‘yicha chora-tadbirlar naqadar muhimligini yana bir bor tasdiqladi. “Ushbu dasturda ishlash nogironlar hayotini yaxshi tomonga o'zgartirish va jamiyatimizni yanada inklyuziv qilish imkoniyatini yaratadi. Har safar nogiron bolalarni ko’rganimda o'zimni eslayman: men deraza oldida turibman. Faoliyatimiz O‘zbekistondagi o‘n minglab yigit-qizlarning jamiyatda qo‘rquv va qoralashlarsiz, baxtli yashashiga yordam berishiga qat’iy ishonaman, –deydi tabassum bilan Jo‘rabek”.   Muallif: Anvar Meliboev. BMTning Toshkentdagi Axborot bo‘limi xodimi. BMTning O‘zbekistondagi faoliyati haqida ko‘proq ma’lumotga ega bo’lish uchun uzbekistan.un.org saytiga tashrif buyuring.  

Nozimaxon yoshlarning innovatsion g‘oya va startap loyihalarini qo‘llab-quvvatlash “Startap tashabbuslari” dasturi 5-davrining g’olibasi, Online Hamshira loyihasining asoschisi. Farg'ona viloyati, Marg'ilon shahrida yashaydi. Yoshi 23da. Farg'ona davlat universitetining bakalavr bitiruvchisi Nozimaxon quyidagilarni gapirib berdi: “Tibbiyot sohasiga qiziqishim kuchli bo’lgani sababli bir g’oya meni doim tinch qo’ymas edi. Aholining ko’p qatlami uyda davolanmoqchi bo’ladi, chunki keksalar, turib yurolmaydigan bemorlar, ko’p bolali onalar poliklinikaga chiqishga qiynaladi. Shular uchun qulay xizmat yo’lini o’ylab topdik. Bizning loyiha yordamida zarur bo’lgan xamshiralik xizmatidan aholimiz o’z uyida yoki hamshiralik obyektlarida 24 soat 7 kun foydalanishi mumkin. Men loyihamning dolzarbligiga COVID-19 pandemiyasi davrida amin bo’ldim. Kasalxona va klinikalar to'lib-toshgan, yengil kasal bo'lgan bemorlar uylariga jo'natilgan. Va shuning uchun ular hamshiralar xizmatiga muhtoj edilar. Bu meni to'g'ri yo'nalishda harakat qilayotganimga va xizmatlar bozorida o'z o'rnimizni topa olishimizga ishontirdi. Talabalik davrimda Startap tashabbuslar dasturi haqida xabar topdim. Shu imkoniyatdan foydalanish kerakligini, bu imkoniyat g’oyamni amalga oshirishga yordam berishiga ishonib dasturda qatnashish uchun ariza topshirdim. Omadim bor ekan, topshirilgan mingga yaqin arizalar orasida mening arizam saralab olindi va men dasturda qatnashish imkoniyatiga ega bo’ldim. Dastur g'oyamni startup loyiha darajasiga olib chiqdi, hayotga tatbiq etishimga yo'l ko'rsatdi. Xatolarni yo'qotishga yordam berdi, kuchli biznes egalaridan darslarolishimizga, ilhomlanishimizga hamda ko’plabyangi aloqalar o'rnatishimizga yordam berdi. Dastur davomida barcha darslar, tadbirkorlar bilan uchrashuvlar, do'stlar orasidagi suhbatlar esda qolarli taassurotlar qoldirdi. Ayniqsa DemoDay (Taqdimot kuni) bosqichi hayajonga to'la bo'ldi. Taqdirlash marosimi va tadbirlar judda ham katta ilhom baxsh etdi. Tanlovning barcha bosqichlari menga yoqdi va esda qolarli bo'lib xotiramga muhrlandi. Dasturda g'olib bo'lib 50 million so'mni qo'lga kiritdim. Bu pullarni loyihamizning dastlabki qadamlari uchun sarfladik. Bu dasturda qatnashganimiz bizga ham bilim, ham grant mablag'ini berdi va shu sababli loyihamizni hayotga tadbiq etishga erishdik. 2022 yilning boshida “Onlayn Hamshira” MCHJ sifatida davlat ro'yxatidan o'tdik. “O'zbekiston uchun 100 g'oya” tanlovida ham qatnashib yuqori o'rinni oldim. Tumaris, A-Hub xakatonlarida hamda “Biznesga birinchi qadam” tanlovida faxrli o’rin oldim. Dunyo bo'yicha har yili bo'lib o’tadigan “We are together 2022” tanlovida Moskva shahrida bo'lib o'tadigan final bosqichiga chiqdik. Hozirda “Ayollar biznesiga birinchi qadam” tanlovida qatnashib, 2 ta asosiy saralash bosqichidan o'tdim va yakuniy bosqich natijalarini kutmoqdaman. Men loyihamni O'zbekistonning barcha hududlarida joriy qilmoqchiman. Mart oyidan Marg'ilon shahrida asosiy ofis ochildi. Hozirda Farg’ona viloyatining barcha tumanlarida ish boshladik. “Onlayn Hamshira” mobil ilovasini ishlab chiqdik, u orqali bemorlar bizning xizmatlarimizni buyurtma qilishi mumkin. Filial noyabr oyida ochiladi. Hozirda barcha tumanlardan hamshiralarni ishga qabul qilmoqdamiz. Mobil ilovani ishlab chiqib, u orqali xizmatni joriy qildik. Menga shunday imkoniyat berilgani, o'zimizni maqsadlarimizni hayotga tatbiq etib, jamoat oldida o'z o'rnimizni topishga berilgan yordam uchun minnatdorman. Ayniqsa dastur boshlangandan beri tugagunga qadar, o'zlarining samimiy so'zlarini, vaqtlarini ayamay har bir savolimizga javob berib, to'g'ri tushuntirishlar berib, bizga yordam bergan mentorlarimizga o'z minnatdorchiligimni bildiraman. Dangasalikni yengib, doimo noumid bo'lmay harakat qilishni, kuchli irodali shaxs bo'lib, kelajakda insonlarga va jamiyatga foydam tegishini o'z oldimga maqsad qilib qo'yganman va bunga albatta erishaman. Qizlar orasida ham kuchli biznes egalari borligini isbotlash yo'lida doimo harakatdaman. Inson “bu mening qo'limdan kelmaydi” deb o'ylamasligi kerak. Sababi bir inson qilgan narsani, boshqa inson ham albatta qila oladi. Muhimi yengilmaslik, taslim bo'lmaslik. Qo'rquv, ishonchsizlik, dangasalikni yengish uchun iroda topa olishi kerak. Sabr bilan maqsad sari harakat qilaverish kerak. Shundagina barcha orzulariz ro’yobga chiqadi. Boshqa yosh qizu yigitlarga tavsiyam: bilim olishdan, izlanishdan, harakatdan to'xtamanglar. Chunki bu umr bir marta beriladi. Faqat olg'a va dadil qadam tashlashlarini tilab qolaman”.

Ulardan ba'zilari deyarli hamma uchun tanish va iste'mol mahsulotlarida qo‘llaniladi: o‘g‘itlar, pestisidlar, farmasevtika mahsulotlari, nanomateriallar, plastmassalar, bo‘yoqlar, og‘ir metallar, shu jumladan qo‘rg‘oshin va simob. Masalan, bo‘yoqlar tarkibida mavjud bo‘lgan o‘ta xavfli moddalardan biri, qo‘rg‘oshinni olaylik. 2019 yildagi hisob-kitoblarga ko‘ra, har yili (kerakli ma'lumotlar mavjud bo‘lgan bir nechta kimyoviy moddalar va moddalar guruhlari) ular bilan zaharlanish tufayli 2 million kishi vafot etadi va 53 million kishi o‘z umr yillarini yo‘qotadi. Yana 9 million kishi havo, suv va tuproq ifloslanishi natijasida nobud bo‘lmoqda. Kimyoviy moddalarning xavfli ta'siri bilan bog‘liq, ularning inson salomatligiga keltiradigan zarari haqida muntazam ravishda yangi dalillar paydo bo‘lmoqda. Masalan, kimyoviy moddalarning inson tanasiga, u ona qornida davrda va erta rivojlanish bosqichida, uzoq muddatli salbiy ta'sir qilish qobiliyati hamda kimyoviy moddalarning past dozalari tufayli surunkali kasalliklarning rivojlanish xavfi, shuningdek, bir nechta moddalarning majmuaviy ta'sirlari haqidagi dalillar. Kimyoviy moddalar ta'siri va sog‘liqni yo‘qotish tufayli ko‘rsatiladigan tibbiy yordam yiliga 4,6 trillion AQSh dollari miqdorida baholanmoqda, bu esa global iqtisodiy rivojlanishning 6,2 foizini tashkil etadi. Yevropa Ittifoqida endokrin tizimining funksiyalarini buzuvchi kimyoviy moddalar (rivojlanishdagi yetishmovchiliklar, erkaklar va ayollarning reproduktiv muammolari, semizlik va diabet) ta'siri tufayli inson salomatligiga sarflanadigan xarajatlar hisob-kitob qilingan. Davolash xarajatlari yiliga 163 milliard yevroni tashkil qiladi. 2017 yilning may oyida Jahon sog‘liqni saqlash assambleyasining 70-sessiyasida Kimyoviy moddalar bo‘yicha yo‘l xaritasi qabul qilindi. Xarita a'zo davlatlarga uni rivojlanishning barcha bosqichlarida qo‘llash va barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish yo‘lida kimyoviy moddalarning xalqaro boshqaruvi masalasiga strategik yondashuvni amalga oshirishda sog‘liqni saqlash tizimining rolini oshirish imkonini berish uchun ishlab chiqilgan. Xarita to‘rt yo‘nalishdan iborat: xavfni kamaytirish; bilim va ma'lumotlar; institusional salohiyat; ham boshqaruv, ham muvofiqlashtirish – ya'ni bular shunday harakatlarki, ularni amalga oshirishda sog‘liqni saqlash tarmog‘i yetakchi o‘rin tutadi yoki muhim yordamchi vazifani bajaradi va bunda ko‘p tarmoqli hamkorlik zarurligi e'tirof etiladi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti qo‘rg‘oshin bilan zaharlanishning oldini olish va davolash bo‘yicha ko‘rsatmalarni ishlab chiqishni yakunladi va uni amalga tadbiq etishni, shuningdek tarkibida qo‘rg‘oshin bo‘lgan bo‘yoqni yo‘q qilish bo‘yicha Global alyans maqsadlariga muvofiq, tarkibida qo‘rg‘oshin bo‘lgan bo‘yoqni foydalanishdan chiqarishni tavsiya etadi. Shunday qilib, kimyoviy moddalarning inson salomatligi va atrof-muhitga salbiy ta'siri kamaytiriladi. O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vazirligi va Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining Toshkentdagi vakolatxonasi hamkorligida tashkil etilgan seminarda ushbu masalalarning barchasi muhokama qilindi. Unda mamlakatimizning barcha viloyatlaridan laboratoriya mudirlari hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtalik va jamoat salomatligi xizmati direktori o‘rinbosari Botirjon Jurabaevich Qurbonov ishtirok etdi. Bu kimyoviy moddalar, xususan, bo‘yoq tarkibida mavjud bo‘lgan qo‘rg‘oshinning bolalar salomatligi va rivojlanishiga ta'siri bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi seminardir. O‘zbekiston Sog‘liqni saqlash vazirligi va JSST bo‘yoqlar tarkibidagi qo‘rg‘oshin masalasini o‘rganishda davom etadi. O‘quv mashg‘ulotlari hamda tadqiqotlarni o‘z ichiga olgan, keyingi harakatlarning dastlabki rejasi ishlab chiqildi.                              

Radioda kanchadan beri ishlaysiz? Radioda ish boshlaganimga 20 yildan oshdi. Dastlab ish faoliyatimni “O‘zbekiston” radiosida boshlagan edim. 2016 yilda bizni “Axborot” bo‘limi tugatilib, men “O‘zbekiston 24” radiosida ishimni davom ettirdim.. Hozirda shu radioda axborot-tahliliy dasturlarni tayyorlayman va olib boraman. Bizni radioning yo‘nalishi asosan turli yo‘nalishlarda informasion dasturlar va tahlil, sharhlar, suhbat kabilar o‘rin olgan bo‘lib, men ham ularga materiallar tayyorlab beraman. 2017 yil 24 iyuldan boshlab mamlakatimizda ham qo‘shiqlardan holi bo‘lgan, faqat informasion-tahliliy formatdagi, bizning “O‘zbekiston-24” radiokanalimiz faoliyat yurita boshlagan. Bilasizmi, o‘shanda juda qo‘rqqandim. Qo‘shiqsiz qanday ishlaymiz. Bu juda katta ishku, deb. Lekin, ish boshlangandan keyin bizga bu jarayon ko‘proq izlanish uchun muhit yaratganini his qildim. Endi bizda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, jonli efirlar ko‘paydi va asosiysi ularda tinglovchilarimiz ham o‘z fikrlarini bildira olib, biz bilan baravar dastur yaratilishida ishtirok etishardi. Bu menga yanada zavq berdi. Boshidagi qo‘rquvlar asossiz ekanligini xis qildim. Hozirda o‘zimning mualliflik dasturlarimni o‘zim olib boraman. Avvaallari jurnalistlar emas, boshlovchilar olib borardi. Biz esa qo‘shimcha savollarni bermagan boshlovchini izmida qoladigan dasturlarni havola qiilishga majbur bo‘lardik. Hozir unday emas. Men o‘zim boshlovchi, o‘zim mualliflik qilaman dasturimga. Biz erkinmiz va aynan shu erkinlik hissi sabab ham hech qachon radiodan keta olmasam kerak. Radiodagi birinchi ish kuningizni eslay olasizmi? Albatta! U kunni hech qachon esimdan chiqarmasam kerak. Talaba edim 2001 yil oktyabr oyida borganman radioga. To‘g‘risi bizni avlod radio eshitib katta bo‘lgani uchun rosa hayajon bilan kirganman bu dargohga. O‘shanda ko‘p ustozlar, radioning metrlari hali hayot edi. Yoshlarni bunday kuchli jamoaga kirib ketishi oson bo‘lmasdi, lekin men hammani savollarim bilan bezor qilgan bo‘lsamda, ular safiga kira olgandim. Birinchi tayyorlagan materialim, ob-havo ma'lumoti bo‘lgan. Unda hali mashinkalarda matn tayyorlash bor edi. Bir amallab ikki soat deganda yarim varaq matnni  oqqa ko‘chirganman. O‘zim uni efir uchun o‘qib ham bergandim. Rosa hayajonlangandim o‘shanda. Butun tanishlarimga qo‘ng‘iroq qilib chiqibman, eshitinglar deb. Sekin sekin jiddiyroq mavzular bera boshlashdi. Bunda albatta “Axborot” tahririyatining har bir hodimining menga yordami tekkan. Hammadan nimadir o‘rganardim. Muharririyatimizda Tal'at Soliev, Muyassar Saidxonova, Anvar Abduvaliev, Azim Po‘latov, Sharofiddin To‘laganov, Shohida Abdualimova kabi kuchli siyosiy sharhlovchi va jurnalistlar ishlardi. Hamma siyosiy jarayonlar tahlil qilinar va men baxslarni eshitib o‘tirardim. Shu suhbatlar natijasimi birinchi kuni borgan tortinchoq qizdan asar ham qolmadi, bir yil ichida. Internet media rivojlangan  sari radioni eshituvchilar soni kamayib, radio uz ta'sirini va axamiyatini yukatishi mumkinmi? Bugun media olami juda katta konvergensiya jarayonlarini boshdan kechirmoqda va afsuski an'anaviy radio ham sekin asta o‘z tinglovchilarini yo‘qotayapti. Avvalgidek, millionlab emas, bugun ular. Lekin transformasiya jarayonlari yuz bersa radio yo‘qolmaydi. Biz ham internetga ko‘chib o‘tishimiz kerakka o‘xshaydi. Podkastlar ko‘rinishida tayyorlangan materiallarimiz yaxshi eshitiladi. Odamlar bir biriga audiolarni tarqatishadi. Milliy teleradiokompaniya tomonidan tarqatilayotgan audiokitoblar loyihasini qarang. Odamlar ularni bir biriga ulashib, eshitishayapti. Demak, bizning tarmoq yo‘qolmaydi, faqat yetkazish shakli o‘zgarishi mumkin xolos. Nima uchun insonlar xali xam radio eshitishadi? Inson tabiatidagi xilma-xillikni aynan radio o‘zida mujassam eta oladi. Unda hamma o‘z fikrini gapira olishi, muloqot qilishi mumkin. Hanuz eng arzon va ommabop aloqa-axborot vositasi sifatida jamiyatning barcha qatlam vakillari uchun ta'lim darajasi, irqi, yoshi, moddiy ahvolidan qat'i nazar ularga jamoatchilik muhokamalarida ishtirok etish imkonini beradi. Qolaversa uni ish qilaturib, mashina haydab, ovqatlanib, xullas barcha jarayonlarda tinglash mumkin va u sizni vaqtingizni olmaydi. Toliqtirmaydi. Shu sababli bo‘lsa kerak, eng ko‘p tinglovchilarimiz haydovchilardir. Aytgancha, “O‘zbekiston 24” radiosi ham radio kuni munosabati bilan tashkil etiladigan aksiyaga har yili qo‘shiladi. Kun bo‘yi efirlarda sana bilan bog‘liq materiallar berib boriladi. Bu yil ham bu sanaga bag‘ishlangan eshittirishlarimiz efirga berilishi tabiiy.