Radioda kanchadan beri ishlaysiz? Radioda ish boshlaganimga 20 yildan oshdi. Dastlab ish faoliyatimni “O‘zbekiston” radiosida boshlagan edim. 2016 yilda bizni “Axborot” bo‘limi tugatilib, men “O‘zbekiston 24” radiosida ishimni davom ettirdim.. Hozirda shu radioda axborot-tahliliy dasturlarni tayyorlayman va olib boraman. Bizni radioning yo‘nalishi asosan turli yo‘nalishlarda informasion dasturlar va tahlil, sharhlar, suhbat kabilar o‘rin olgan bo‘lib, men ham ularga materiallar tayyorlab beraman. 2017 yil 24 iyuldan boshlab mamlakatimizda ham qo‘shiqlardan holi bo‘lgan, faqat informasion-tahliliy formatdagi, bizning “O‘zbekiston-24” radiokanalimiz faoliyat yurita boshlagan. Bilasizmi, o‘shanda juda qo‘rqqandim. Qo‘shiqsiz qanday ishlaymiz. Bu juda katta ishku, deb. Lekin, ish boshlangandan keyin bizga bu jarayon ko‘proq izlanish uchun muhit yaratganini his qildim. Endi bizda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, jonli efirlar ko‘paydi va asosiysi ularda tinglovchilarimiz ham o‘z fikrlarini bildira olib, biz bilan baravar dastur yaratilishida ishtirok etishardi. Bu menga yanada zavq berdi. Boshidagi qo‘rquvlar asossiz ekanligini xis qildim. Hozirda o‘zimning mualliflik dasturlarimni o‘zim olib boraman. Avvaallari jurnalistlar emas, boshlovchilar olib borardi. Biz esa qo‘shimcha savollarni bermagan boshlovchini izmida qoladigan dasturlarni havola qiilishga majbur bo‘lardik. Hozir unday emas. Men o‘zim boshlovchi, o‘zim mualliflik qilaman dasturimga. Biz erkinmiz va aynan shu erkinlik hissi sabab ham hech qachon radiodan keta olmasam kerak. Radiodagi birinchi ish kuningizni eslay olasizmi? Albatta! U kunni hech qachon esimdan chiqarmasam kerak. Talaba edim 2001 yil oktyabr oyida borganman radioga. To‘g‘risi bizni avlod radio eshitib katta bo‘lgani uchun rosa hayajon bilan kirganman bu dargohga. O‘shanda ko‘p ustozlar, radioning metrlari hali hayot edi. Yoshlarni bunday kuchli jamoaga kirib ketishi oson bo‘lmasdi, lekin men hammani savollarim bilan bezor qilgan bo‘lsamda, ular safiga kira olgandim. Birinchi tayyorlagan materialim, ob-havo ma'lumoti bo‘lgan. Unda hali mashinkalarda matn tayyorlash bor edi. Bir amallab ikki soat deganda yarim varaq matnni  oqqa ko‘chirganman. O‘zim uni efir uchun o‘qib ham bergandim. Rosa hayajonlangandim o‘shanda. Butun tanishlarimga qo‘ng‘iroq qilib chiqibman, eshitinglar deb. Sekin sekin jiddiyroq mavzular bera boshlashdi. Bunda albatta “Axborot” tahririyatining har bir hodimining menga yordami tekkan. Hammadan nimadir o‘rganardim. Muharririyatimizda Tal'at Soliev, Muyassar Saidxonova, Anvar Abduvaliev, Azim Po‘latov, Sharofiddin To‘laganov, Shohida Abdualimova kabi kuchli siyosiy sharhlovchi va jurnalistlar ishlardi. Hamma siyosiy jarayonlar tahlil qilinar va men baxslarni eshitib o‘tirardim. Shu suhbatlar natijasimi birinchi kuni borgan tortinchoq qizdan asar ham qolmadi, bir yil ichida. Internet media rivojlangan  sari radioni eshituvchilar soni kamayib, radio uz ta'sirini va axamiyatini yukatishi mumkinmi? Bugun media olami juda katta konvergensiya jarayonlarini boshdan kechirmoqda va afsuski an'anaviy radio ham sekin asta o‘z tinglovchilarini yo‘qotayapti. Avvalgidek, millionlab emas, bugun ular. Lekin transformasiya jarayonlari yuz bersa radio yo‘qolmaydi. Biz ham internetga ko‘chib o‘tishimiz kerakka o‘xshaydi. Podkastlar ko‘rinishida tayyorlangan materiallarimiz yaxshi eshitiladi. Odamlar bir biriga audiolarni tarqatishadi. Milliy teleradiokompaniya tomonidan tarqatilayotgan audiokitoblar loyihasini qarang. Odamlar ularni bir biriga ulashib, eshitishayapti. Demak, bizning tarmoq yo‘qolmaydi, faqat yetkazish shakli o‘zgarishi mumkin xolos. Nima uchun insonlar xali xam radio eshitishadi? Inson tabiatidagi xilma-xillikni aynan radio o‘zida mujassam eta oladi. Unda hamma o‘z fikrini gapira olishi, muloqot qilishi mumkin. Hanuz eng arzon va ommabop aloqa-axborot vositasi sifatida jamiyatning barcha qatlam vakillari uchun ta'lim darajasi, irqi, yoshi, moddiy ahvolidan qat'i nazar ularga jamoatchilik muhokamalarida ishtirok etish imkonini beradi. Qolaversa uni ish qilaturib, mashina haydab, ovqatlanib, xullas barcha jarayonlarda tinglash mumkin va u sizni vaqtingizni olmaydi. Toliqtirmaydi. Shu sababli bo‘lsa kerak, eng ko‘p tinglovchilarimiz haydovchilardir. Aytgancha, “O‘zbekiston 24” radiosi ham radio kuni munosabati bilan tashkil etiladigan aksiyaga har yili qo‘shiladi. Kun bo‘yi efirlarda sana bilan bog‘liq materiallar berib boriladi. Bu yil ham bu sanaga bag‘ishlangan eshittirishlarimiz efirga berilishi tabiiy.                    

2020 yildan buyon Birlashgan Millatlar Tashkilotining qoʻshma dasturi Oʻzbekistonda ijtimoiy himoya tizimini xalqaro standartlar asosida isloh qilishga koʻmaklashmoqda. Ishsizlik va bola parvarishi uchun beriladigan nafaqalar turmush tarzini bir maromda ushlab turish imkonini bergani uchun bu kabi ijtimoiy himoya vositalariga alohida e’tibor qaratilmoqda.  Aziza yakka tartibdagi tadbirkor sifatida bozorda savdo qilgan, lekin oilaviy sharoiti tufayli oʻz faoliyatini toʻxtatishga majbur boʻlgan. U eridan, oilaning boquvchisidan ayrilgach, Toshkentning Chorsu bozori yaqinda yashovchi ota-onasinikiga 3 yoshli oʻgʻli bilan koʻchib oʻtishga majbur boʻldi. Onalikning dastlabki kunlaridagi xarajatlarini qoplash uchun uning yetarli jamgʻarmasi yoʻq edi. Oila ogʻir moliyaviy ahvolga tushib qoldi. Mahalla qoʻmitasi Azizaga 3 yoshli oʻgʻlini yolgʻiz oʻzi tarbiyalayotgani uchun bola parvarishlash nafaqasini olishda yordam berdi. Dastlab Aziza oyiga 194 000 soʻm (18 AQSh dollari atrofida) olayotgan edi, lekin 2021 yil 11 avgustdagi Prezident qaroriga binoan kam taʻminlangan bir bolali oilalarga beriladigan nafaqa miqdori 250 000 soʻmgacha (23,5 AQSh dollari) oshirildi. Albatta, pul miqdori iste’molchilarning minimal xarajatlari, 440 000 soʻmga (41 AQSh dollari) nisbatan ancha past, lekin bu pullar oilaning barcha xarajatlarini qoplash uchun emas, balki bola parvarish qilish bilan bogʻliq qoʻshimcha oilaviy xarajatlarni qoʻllab-quvvatlash uchun moʻljallangan. Azizaning opasi unga mahallaga biriktirilgan Aholi bandligiga koʻmaklashish markazi (ABKM) inspektori yordamchisiga murojaat qilib, qoʻshimcha yordam soʻrashni maslahat berdi. Inspektor yordamchisi Azizaga barcha kerakli hujjatlarni toʻplashda yordam berdi va ishsizlikdan himoyalanish boʻyicha arizani koʻrib chiqdi. Oʻzbekistonda har bir mahallada shunday ABKM inspektor yordamchisi faoliyat yuritadi, ular quyi pogʻonada aholi bilan bevosita ishlaydi va bandlik boʻyicha holatni monitoring qiladi. “Ishsizlik va bolalar nafaqasi oilamning birlamchi ehtiyojlarini qoplashga yordam berdi. Hattoki, oʻgʻlimga orzu qilgan oʻyinchoq mashinasini sotib olish uchun ham ozgina pul tejashga muvaffaq boʻldim”, - deydi Aziza. "Aholi bandligi toʻgʻrisida"gi Qonunning yangi tahririga koʻra, rasmiy ish stajiga ega boʻlmagan ariza beruvchiga ishsizlik nafaqasi eng kam ish haqining 75 foizi darajasida belgilanadi. Eng kam ish xaqi hozirgi kunda taxminan 65 AQSh qollarini, oʻrtacha ish haqi esa 267 AQSh dollarini tashkil etadi. Aziza bir muddat ishsizlik nafaqasini oldi, soʻngra oʻz mahallasida jamoat ishchisi sifatida ish bilan ta’minlandi. Dilorom Toʻlaganova Toshkent shahrining “Abu Bakr Shoshiy” mahalla aholisi bilan ishlaydigan Bandlikka ko'maklashish markazi inspektori yordamchisi sifatida faoliyat yuritadi. Bu mahalla 440 xonadonda iste’qomat qiluvchi 5200 kishini birlashtiradi. Diloromning aytishicha, ishsizlikdan yordam soʻrab murojaat qiladiganlarning aksariyati ayollardir. Erkaklar kamroq yordam soʻrashadi, chunki mahallaning Chorsu bozoriga yaqinligi ish topishga yetarli imkoniyatlarni yaratadi. Erkaklar rasmiy ish bilan bir qatorda, savdo, taksi, umumiy ovqatlanish, kasanachilik, hunarmandchilik va shu kabi boshqa sohalarda norasmiy faoliyat turlari bilan ham banddirlar. Diloromning ishi faqat arizalarni koʻrib chiqishdan iborat emas. U mahallani aylanadi va yordamga muhtojlarni aniqlash maqsadida muntazam ravishda odamlar bilan muloqot uyushtiradi. U, shuningdek, ishsizlik nafaqasidan notoʻgʻri foydalanish holatlarini ham aniqlaydi. “Ijtimoiy himoya byudjetini juda ehtiyotkorlik bilan taqsimlashimiz kerak, shunda u muhtojlarga yetib boradi”, - deydi Dilorom. 2020 yilda 89 651 ishsizlar ishsizlik nafaqasini oldilar, bu barcha ish bilan band boʻlganlarning 0,7 foizini tashkil etdi. ABKM unga murojaat qilgan fuqaroga munosib ish taklif qila olmagan taqdirda ishsizlik nafaqasini tayinlaydi. Diloromning aytishicha, ishga joylashish uchun yordam soʻragan har besh kishidan toʻrttasi ish bilan ta’minlanadi. Norasmiy va oʻz-oʻzini ish bilan ta’minlagan shaxslar mehnat bozorida eng himoyalanmagan qatlam hisoblanadi va ijtimoiy himoya tizimi bu guruhni ham qamrab olishni ta’minlash zarurdir. Obid Toshkent shahrida poyabzal fabrikasida ishlagan, lekin sogʻligʻi yomonlashishi sababli ishdan ketishga majbur boʻlgan. U ABKM orqali munosib ish topa olmaganidan soʻng mahalla unga kichik ustaxona tashkil qilishda yordam berdi. Hozir u oʻz-oʻzini ish bilan ta’minlagan poyabzal ustasidir. U ijtimoiy sugʻurta badallarini toʻlamaganligi sababli ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega emas. Nafaqaga chiqqanidan soʻng esa uning nafaqasi pastroq boʻladi. “Men oʻzimga bandlikka koʻmaklashish markazida munosib ish topa olmadim. Shunda ustachilik bilan shugʻullanishga qaror qildim”, - deydi Obid. "Darhaqiqat, Obid kabi shaxslar hozirgi kunda ijtimoiy himoya tizimidan chetda qolgan. Ular ijtimoiy nafaqalarni talab qila olmaydilar, chunki ularning tirikchilik manbai bor. Lekin ular topayotgan daromad qambagʻallikdan chiqib ketish va hayotimiz davomida duch kelishi mumkin boʻlgan xatarlardan sugʻurtalanish uchun ijtimoiy badallarni toʻlash uchun yetarli boʻlmasligi mumkin ", - deydi Xalqaro mehnat tashkilotining Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo byurosining ijtimoiy himoya boʻyicha mutaxassisi Yasmina Papa. "Oʻzbekistonda olib borilgan soʻngi tadqiqotlar ishsizlikdan himoyalanish va norasmiy iqtisodiyotda band boʻlganlarning ba’zi qatlamlarini ijtimoiy himoya bilan qamrab olish yoʻllarini ilgari suradi. Ijtimoiy himoya tizimini mustahkamlash boʻyicha Qoʻshma dastur doirasida hukumat bilan hamkorlikda ishlab chiqilayotgan yangi ijtimoiy himoya strategiyasi barqaror va munosib ish joylarini yaratish uchun ijtimoiy himoya va bandlikka koʻmaklashish boʻyicha choralar oʻrtasidagi aloqalarni mustahkamlash usullarini taklif qilmoqda”. Ijtimoiy himoya boʻyicha milliy strategiya iqtisodiyotning noformal sektorida ishlaydiganlarni ijtimoiy himoya bilan qamrab olishniham koʻzda tutadi. Bugungi kunda Oʻzbekistonda umumiy bandlikning 56,6 foizi noformal sektorga toʻgʻri keladi. Iqtidosiy faol aholining bu katta qismini ishsizlikdan himoya qilish 2030 yilgacha moʻljallangan Barqaror rivojlanish maqsadlari, Kambagʻallikni qisqartirish strategiyasi va Aholi bandligini ta’minlash milliy strategiyasi kabi strategik maqsadlarni amalga oshirishga yordam beradi va iqtisodiyotda noformalikki qisqartirishga hissa qoʻshadi. Ishsizlikdan himoya qilish tizimini kengaytirish va iqtisodiyotning norasmiy sektorida ishlaydiganlarning ba’zi qatlamlarini ijtimoiy sug’urta bilan qamrab olish boʻyicha takliflar bilan soʻngi hisobotimizda tanishish mumkin.

Garchi bu oddiy yutuqdek tuyulsa-da, haqiqiy hayotda ishlovchi ayollar o'z ish faoliyati vaoilaviy hayotini uyg‘unlashtirishi uchun o'ziga xos to'siqlarga duch kelishadi. Lazizaninghikoyasi ayollarga berilishi lozim bo'lgan haq to'lanadigan tug'ruq ta'tilini olish huquqiga egabo'lish qiyinchiliklaridan bahs etadi: garchi u rasmiy mehnat shartnomasi bilan ishlaganbo'lsa-da, u barcha huquqlardan to'laligicha foydalana olmas edi. Laziza o'zining tirishqoqligitufayli bu kabi qiyinchiliklarni yengib o'tdi va o'z maqsadlariga erishdi. Bugungi kunda ukadrlar bo'yicha eng yaxshi mutaxassislardan biri va o'z kompaniyasining muhim xodimi. Biroq, ko'pchilik uchun haq to‘lanadigan tug'ruq ta'tilini olish va huquqlarini himoya qilishdagito'siqlarni yengib o'tish oson emas. O'zbekiston Xalqaro mehnat tashkilotining sanoatkorxonalarida, noan'anaviy, qishloq xo'jaligi sohalarida faoliyat yuritayotgan va uydaishlayotgan ayollarning tug'ruq ta'tili huquqi, tibbiy va pul imtiyozlari hamda onalikni himoyaqilish to'g'risidagi 103-sonli (1952 yil) konvensiyasini ratifikatsiya qilganiga qaramay, bu kabihodisalar haligacha odatiy holdir. Yuqoridagi imtiyozlar ona va bola salomatligini, shuningdek, ularning turmush darajasini saqlab qolish uchun moslashtirilishi lozim. Ish qidirish Magistraturani tugatishga yaqin Laziza har xil bo'sh ish o'rinlariga hujjat topshira boshladi vaish beruvchi tashkilotlar suhbatlarida qatnashdi. U yangi turmush qurganligi sababli, ko'plabtashkilotlar uni ishga qabul qilishdan bosh tortishdi, chunki u tez orada tug'ruq ta'tilini olishimumkin edi. Bir tashkilotda u ishga qabul qilishning barcha bosqichlaridan o'tdi, biroq ungabesh yilgacha homiladorlik va tug'ruq ta'tili olmasdan ishlash talabi qo’yildi. U buni radetishga majbur bo'ldi. "Men o'sha paytda bunday uzoq muddatli majburiyatni ololmasdim, ish taklifini radetishimning yagona sababi shu edi", deb eslaydi Laziza. Birinchi ish va birinchi farzand O'qishni tugatgandan so'ng, u davlat maktabida chet tilidan dars bera boshladi. U bolalar bilan ishlash va ularni o'qitishni yaxshi ko'rardi. Ishga kirganiga bir yil bo'lganida, u tez orada ona bo'lishi ma'lum bo'ldi. U bundan quvonch va hayajonga to'ldi. Bu xabarni eshitib, butun oila quvondi. Biroq, uni maktabda yoqimsiz yangiliklar kutib turardi. Maktab ma'muriyati Lazizaga to'g'ridan-to'g'ri tug'ruq ta'tilini olishi mumkinligini, lekin u tug'ruq uchun nafaqa olmasligini aytdi. Shunday qilib, uning ta'tili rasman ro'yxatga olindi, unga ko'ra u tug'ruq uchun naqd pul olish huquqiga ega edi, lekin unga oldindan xabar berilganidek, nafaqa berilmadi. O'z huquqlarini himoya qilishga qaror qilib, Laziza maktab ma'muriyati bilan yoqimsiz to'qnashuvga kirishdi. Ish beruvchi tug'ruq nafaqasi sifatida davlat byudjetidan olinadigan pulni berishga rozi bo'ldi, lekin uni o'zlari uchun ishlatish maqsadida Lazizadan yashirishga qaror qildi. "Tug'ruq ta'tilidan so'ng, men o'z ishimni yaxshi ko'rsam ham, u maktabga qaytolmadim. Ma'muriyatning munosabati shu qadar yomonlashib ketdiki, men uchun o'sha muhitda ishlash noqulay edi", - deydi Laziza. "Onalik nafaqasi tug'ilishga tayyorgarlik ko'rayotgan va farzand tug'ilganidan keyingi dastlabki oylarda xarajatlarni qoplash uchun yosh oilaga muhim yordamdir". "Xususiy sektorda keng tarqalgan amaliyot" Ikkinchi o'g'li tug'ilganidan keyin Laziza mehnat bozoriga qaytishga qaror qildi va xususiy kompaniyada ofis menejeri bo'lib ishlay boshladi. Ishga qabul qilish jarayonida rahbariyat uni xususiy sektorda tug'ruq uchun nafaqa to'lash amaliyoti yo'qligi haqida ogohlantirdi. Bu narsa uni kompaniyaga ishga kirishdan qaytarmadi, chunki unga ish va jamoa yoqdi. Bu kompaniyada bir-ikki yil ishlagandan so'ng, Laziza uchinchi marta ona bo'lmoqchi edi. Bu safar u kompaniya tug'ruq nafaqasini to'lamasligiga oldindan tayyorgarlik ko'rdi. Kompaniya Laziza bilan mehnat shartnomasini bekor qildi, lekin u ishga qaytishga qaror qilgan zahoti u bilan shartnoma tiklanishini va'da qildi. "Amaldagi qonunchilikka ko'ra, xususiy kompaniyalar tug'ruq uchun nafaqani o'z byudjetidan to'lashi kerak, shunga qaramay men buni ish beruvchilar uchun qo'shimcha moliyaviy yuk ekanligini tushunaman. Shuning uchun men o'z kompaniyamdan to'lov talab qilmadim. Men allaqachon tajribali ona bo'lganim uchun, qizim tug'ilganidan 6 oy o'tgach, ishga qaytishga tayyor edim. Jamoa mening qaytishimni iliq kutib oldi", - deb eslaydi Laziza. Uchinchi tug'ruq ta'tilida Laziza bolalarni parvarish qilish uchun ijtimoiy nafaqa oldi (kam ta'minlangan oilalarga mo'ljallangan), bu nafaqa davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi va mahalliy o'zini-o'zi boshqarish organlari tomonidan beriladi. Kam ta'minlangan oilalarga mo'ljallangan bu imtiyoz kichik bo'lishiga qaramay, kundalik ehtiyoj xarajatlarini qoplashga yordam berdi. Lazizaning hikoyasi bu jamiyat uchun unchalik ham hayratlanarli emas. O'zbekistondagi ko'plab ayollar kasbiy hayotlarida mana shunday muammolarga duch kelishadi. Lazizaning so'zlariga ko'ra, universitetdagi ko'plab do'stlari homiladorlik bilan bog‘liq sabablar tufayli o'z ishini boshlay olmagan. Ayrimlari esa ona bo'lgach ishlarini tashlab ketishga majbur bo'lishgan. Bir necha kishigina ish faoliyati va oilaviy hayotni birlashtirish yo'lini topa olgan. Onalik va tug'ruq huquqlarining yetishmasligi ishda gender tengsizligiga hamda ona va bola salomatligi uchun muhim bo'lgan mablag' yetishmasligiga olib keladi. Onalik huquqlarini himoya qilish ayollarga o'z kasbiy salohiyatini ro'yobga chiqarish va jamiyat rivojiga hissa qo'shish imkoniyatini beradi. O'zbekiston Respublikasi Kasaba Uyushmalari Federatsiyasining izohi: Kasaba Uyushmalari Federatsiyasi advokati Lazizaning hikoyasi juda dolzarb ekanligini tasdiqladi hamda ayollar uchun shaxsiy va professional hayotni birlashtirish qanchalik qiyinligini aytdi. O'zbekiston Respublikasining 1995 yilda qabul qilingan Mehnat kodeksi 233-moddasiga binoan, davlat va xususiy sektorda rasmiy ravishda ishlaydigan barcha ayollarga tug'ruqdan oldin yetmish kalendar kun va undan keyin ellik olti kalendar kunlik davlat ijtimoiy sug'urtasi to'lanadigan tug'ruq ta'tillari beriladi. Ish beruvchilarning rasmiy ta'til bermaslik va nafaqa to'lamaslik haqidagi har qanday amaliyoti noqonuniy hisoblanadi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, homiladorlik va tug'ruq nafaqasini to'lashning amaldagi tartibi Mehnat kodeksini buzadi. 2002 yil 8-maydagi "Davlat ijtimoiy nafaqalarini berish to'g'risida" gi nizomga muvofiq, tijorat va xususiy tadbirkorlik subyektlarida tug'ruq uchun nafaqalar korxonalarning o'z mablag'lari hisobidan to'lanishi lozim. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Gender tengligi bo'yicha Milliy komissiya izohi: Gender tengligi bo'yicha Milliy komissiya ayollarning mehnat va tadbirkorlik huquqlari ijtimoiy xavfsizlik standartlariga muvofiqligini tekshirish uchun milliy qonunchilikni ko‘rib chiqdi. Komissiya Laziza yuz tutgan muammolar singari kamsitish va adolatsiz muomalaga yo'l qo'ymaslik uchun "Ayollar va erkaklarning teng huquq va imkoniyatlari to'g'risida" gi qonunning 24 -moddasiga o'zgartirishlar kiritishni taklif qilmoqda. "Bizning fikrimizcha, davlat tug'ruq va tug'ruq ta'tiliga oid huquqlarni kafolatlashi kerak hamda tug'ruq bo'yicha nafaqalar davlat byudjetidan to'lanishi lozim", - dedi Gender tengligi bo'yicha komissiya a'zosi. Milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga muvofiq takomillashtirish Birlashgan millatlar tashkilotining O'zbekistonda ijtimoiy himoyani kuchaytirish bo'yicha qo'shma dasturi hukumat va ijtimoiy hamkorlarga oilaviy majburiyatlarga ega ishchilarni ijtimoiy himoya qilishning xalqaro standartlari, ularning milliy qonunchilik, siyosat va amaliyotda qo'llanilishi haqidagi tushunchalarini oshirishda yordam beradi. Onalikni muhofaza qilish va tug‘ruq ta'tillari ushbu standartlarning ajralmas qismidir. O'zbekistonda onalikni muhofaza qilish huquqini amalga oshirish yo'lida birinchi qadam Onalikni himoya qilish to'g'risidagi konvensiya qoidalariga muvofiq ayollarning sog'lig'iga, tug'ruq ta'tiliga va pullik nafaqalarga ega bo‘lishini samarali ta'minlash bo'ladi. Milliy Gender komissiyasi hamda Bandlik va Mehnat munosabatlari vazirligi Moliya vazirligi bilan birgalikda keyingi qadamni – onalikni muhofaza qilishning zamonaviy standartlariga muvofiq milliy qonunchilikni, ya'ni 2000 yilgi Onalikni muhofaza qilish konvensiyasini ko'rib chiqmoqdalar. Onalikni muhofaza qilishning zamonaviy standartlari ayollarning o'zi va bolasi sog'lig'ini hamda yashash darajasining mos sharoitlarini saqlashni ta'minlaydigan tug'ruq ta'tillari bo'yicha imtiyozlarni nazarda tutadi. Bu standartlar onalik nuqtai nazaridan kamsitishni taqiqlaydi: ish beruvchilarga homiladorlik yoki tug'ruq ta'tilida mehnat shartnomasini bekor qilishga ruxsat berilmaydi. Imtiyozlar ishchi va ish beruvchining hissasi, shuningdek umumiy byudjet hisobidan moliyalashtiriladi.

“Men aslida Uchquduq degan kichik bir shaharchadanman”, – deya o’zini tanishtirdi 14 yoshli Malika. “Boshqa qizlar kabi men ham raqs, ashulachilik darslariga qatnardim, zamonaviy texnologiyalar haqida esa oldinlari o’ylab ham ko’rmaganman”, – deydi u. Chindan ham dunyoning ko’plab davlatlarida zamonaviy kasblar, ilm-fan sohasi, aniq fanlar, xususan matematika va muhandislik yo’nalishlarida asosan erkaklar faoliyat yuritishi hech kimga sir emas. Ammo O’zbekistondagi ko’plab maktablar hozirda bu stereotipga barham berib, qizlarni ham ushbu sohalarga jalb qilishga astoydil kirishgan. Malikaning hayoti oilasi bilan birga poytaxt shahar – Toshkentga ko’chib o’tgach sezilarli darajada o’zgardi. “Tug’ilib o’sgan joyimda qolgan do’stlarimni juda sog’inaman”, – deydi u. Lekin shaharga kelishi bilan u uchun yangi imkoniyatlar paydo bo’ldi: grafik dizayn, kino yaratish va boshqa zamonaviy kasblarni egallash uchun o’quv mashg’ulotlariga qatnasha boshladi. Shunday kunlarning birida u “Technovation Challenge Uzbekistan” deya nomlangan tanlov haqida e’lon ko’rib qoldi. Bu xalqaro miqyosdagi “Technovation” nomli notijorat tanlovning bir qismi bo’lib, hozirgi davr muammolariga zamonaviy texnologiyalar yordamida yechim topishda qizlarga ko’maklashishni maqsad qilgan. Ushbu tanlovni O’zbekistonda BMTning turli agentliklari va boshqa tashkilotlar qo’llab-quvvatlaydi. 2019 yilda Malika bir nechta boshqa qizlar bilan birgalikda jamoa tuzib, turli muammolarga yechim topish haqida bosh qotira boshladi. “Tug’ilib o’sgan joyimda ko’plab o’rtoqlarimning otalari yoki boshqa yaqin qarindoshlari ish topish uchun xorijga ketardi”, – deydi u. Jamoadagi boshqa qizlar ham ayni shu kabi holatlarga ko’p marotaba guvoh bo’lganini aytishgan. Ularning so’zlariga ko’ra, iqtisodiy tanglik ko’plab o’zbeklarni ish izlab Rossiya, Yevropa, Sharqiy Osiyo va boshqa mintaqalarga safarga otlanishiga turtki bo’ladi. “Bu masala bizga jiddiy ko’rindi. Ishlash uchun ketayotgan vatandoshlarimizga safari xavfsiz bo’lishida ko’maklashishni istardik”, dedi u. Malika va uning jamoasi Xalqaro mehnat tashkiloti vakillari bilan uchrashib, qanday qilib zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda masalaga yechim topish mumkinligi haqida fikr almashishdi. Jamoa “Plov Time” deb nomlangan ilova yaratdi. U turli mamlakatlardagi mehnat qonunchiligi, migrantlar kartasini olish yo’llari, favqulodda vaziyatlarda o’zini qanday tutish va boshqalar haqida ma’lumot beradi. “Ushbu ilova chinakam yutuq bo’ldi, deb ayta olaman”, deydi XMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi rahbari Sanjarbek Toshboyev. “Migrantlar undan unumli foydalanishlari mumkin, qizlar esa zamonaviy texnologiyalarni qo’llash, aniq fanlarni o’rganish imkoniga ega bo’ladi. Bularning ikkisi ham yurt ravnaqi uchun juda foydali”. Muhabbat va tabassum ila yaratilgan Toshkentda quyoshli Shanba. Opa-singillar Nastarin va Sevinch o’zlarining 8 yoshli ukalari Axmadjon bilan mahalliy muzeyda berkinmachoq o’ynashmoqda. “Ukam Daun sindromi bilan tug’ilgan. U kabi bolalar uchun boshlang’ich ta’lim olish imkoniyatlari cheklangan. Shu sababdan bu borada o’zimiz biroz izlanish olib bordik. Izlanishlarimiz natijasida ko’plab tashkilotlar “Yosh va bosqichlar” deya nomlanuvchi so’rovnoma orqali Daun sindromini kuzatib borishi va yoshlarga muvaffaqiyatga erishishi uchun ko’maklashishini bilib oldik”, – deydi Sevinch. 2018 yilda bo’lib o’tgan “Technovation Challenge” tanlovi uchun Nastarin va Sevinch ikki jamoadoshi bilan birgalikda “Sun Child” deb nomlangan ilova ishlab chiqdilar. U ota-onalarga so’rovnomadan foydalangan holda Daun sindromi bilan tug’ilgan bolaning iqtidorini baholashda yordam beradi. “Shifokorlar menga o’g’lim Rustam Daun sindromi bilan tug’ilganini aytganlarida, nima qilishni bilmay tashvishga tushib qolgandim”, deydi “Umnichka” nodavlat ta’lim tashkilotining oilaviy ko’mak koordinatori Aziza Karimova. “Qaniydi “Sun Child” kabi ilovam bo’lsaydi, derdim. O’ylaymanki, ushbu dastur barcha ota-onalar va bolalarga rivojlanish yo’llarini boshlashga yordam beradi”. “Technovation Challenge”dan ilhomlangan Nastarin zamonaviy texnologiyalar sohasidagi boshqa imkoniyatlarni ham o’rganishga qaror qildi. U va do’stlari 2019 yilda nogironligi bor bolalarni umumiy sinflarga qabul qilinishini osonlashtiruvchi dasturni taqdim etib, Janubiy Koreyada maxsus mukofot bilan taqdirlandilar. Uning singlisi Sevinch hozirda Toshkentdagi texnologiya va biznesga ixtisoslashgan Inha universitetining talabasi. “Ushbu dastur ko’plab qizlarni ilm-fan, zamonaviy texnologiyalar va aniq fanlar sohasiga jalb qilishga ko’maklashadi”, deydi BMTning O’zbekistondagi doimiy vakili Helena Freyzer. “Ular dastur orqali butun hayotlarida davomida qo’l keladigan ko’nikmalarni o’zlashtiradilar. Shu sababdan ularni qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirib turish lozim. Bu esa o’z navbatida, notenglikka barham berish, o’zgarishlarni yuzaga chiqarishga turtki bo’ladi”. Oilalardagi rivojlanish – butun mamlakat uchun rivojlanishga asos 2017 yilda ishga tushirilganidan buyon “Technovation Challenge” butun O’zbekiston bo’ylab 500 dan ortiq yosh dasturchilarni qo’llab-quvvatladi, ularning hammasi qizlar. Asosiy urg’u ta’lim, sog’liqni saqlash va qashshoqlikka barham berish kabi masalalarga qaratilgan. Qizlar Birlashgan millatlar tashkiloti tarkibidagi ko’plab agentliklar, xususan, Xalqaro migratsiya tashkiloti, UNICEF, BMT Taraqqiyot Dasturi va BMT Aholishunoslik jamg'armasi (UNFPA) tomonidan murabbiylar va jamoatchilik ko’magi orqali qo’llab-quvvatlandi. “Technovation Challenge” kabi loyihalar qizlar va ayollarda ilm-fan, zamonaviy texnologiyalar, muhandislik va aniq fanlarga bo’lgan qiziqishning oshishiga sabab bo’ldi. Misol uchun, loyihaning akademik hamkori hisoblangan Toshkentdagi Inha Universiteti talabalar orasida qizlarning hissasi 2016 yildagi 8 foizdan 2018 yilda 35 foizga o’sganini ma’lum qildi. Bunday sezilarli o’sish O’zbekistonning gender tenglikni ta’minlash yo’lidagi say-harakatlari natijasidir. “Dastur menda o’zimga bo’lgan ishonchni oshirishga, omma oldida nutq so’zlash madaniyatini shakllantirishga va jamoa bo’lib ishlashni o’rganishga katta yordam berdi. Endigi maqsadim imkon qadar ko’proq odamalrga naf keltiradigan biror yaxshi loyiha yaratishdan iborat”, – deya xulosa qildi Malika. So’ngra u soatiga qarab qo’ydi. Universitetdagi dasturlash kursiga shoshayotgani yodiga tushib, tezlashdi. “Xa, men qiz bolaman. Lekin kim meni buni uddalolmaydi deb ayta oladi?” deydi u o’ziga ishonch bilan. Taraqqiyotni muvofiqlashtirish idorasi xodimi Paul VanDeCarr muharrirlik ko’magi bilan BMT Axborot xizmati mas’uli Anvar Meliboev tayyorladi.